19 Prill 2025

Në një vend ku çdo gur mund të tregojë një histori dhe çdo rrënojë është dëshmi e një epoke, Shqipëria përballet me një krizë të thellë në ruajtjen e trashëgimisë së saj kulturore.

Monumentet historike – që nga kalatë mesjetare e deri te kishat bizantine, nga kullat karakteristike veriore te rrënojat arkeologjike – janë sot nën kërcënimin e harresës, mungesës së investimeve dhe ndërhyrjeve të pakujdesshme.

Ky investigim ndalet në disa nga qytetet kryesore të vendit, ku trashëgimia është jo vetëm dëshmi e së kaluarës, por edhe një mundësi e papërdorur për zhvillim turistik dhe ekonomik.

Tiranë: Transformimi i kujtesës urbane nën presionin e betonit

Tirana, kryeqyteti i vendit, është bërë simbol i zhvillimit të vrullshëm urban, por edhe i shkatërrimit të heshtur të memorjes kolektive. Godina me vlera historike, si vila e Enver Hoxhës, ndërtesa të periudhës italiane, apo shtëpi karakteristike të fillimshekullit XX, janë shembur në emër të progresit, shpesh pa një dokumentacion të qartë ligjor dhe pa konsultim me specialistët e trashëgimisë. Restaurimet që bëhen në objektet e mbrojtura shpesh e humbin autenticitetin, duke i kthyer në fasada të bukura, por bosh në përmbajtje.

Shkodër: Kujtimet që lëngojnë në harresë

Në Shkodër, një nga qytetet më të lashta dhe më të pasura në kulturë, situata është po aq alarmante. Kulla e Prelës në Dobraç, një objekt që i përket fondit të trashëgimisë së patundshme, është lënë të kalbet pa asnjë ndërhyrje serioze.

Po kështu, shumë banesa tradicionale të qytetit të vjetër janë shembur ose janë lënë në mëshirë të kohës. Historianët lokalë paralajmërojnë se, me këtë ritëm, Shkodra do humbasë një pjesë të pandreqshme të identitetit të saj.

Elbasan: Një qytet me mure të vjetra dhe kujdes të rralluar

Elbasani, qytet me kala bizantine dhe rrugë të gurta që dikur shërbyen si arterie të Via Egnatia-s, po përballet me një harresë të frikshme institucionale. Monumente si banesat karakteristike brenda Kalasë, janë në gjendje të degraduar dhe kanë pësuar ndërhyrje jo të standardizuara nga banorë të zonës për shkak të mungesës së fondeve dhe vëmendjes.

Mungesa e një plani të mirëfilltë për ruajtjen e monumenteve brenda Kalasë së Elbasanit e kthen këtë zonë historike në një “qytet fantazmë”, ku historia rri pezull mes harresës dhe betonit.

Vlorë: Nga lavdia e lashtësisë tek shpërfillja moderne

Vlorës nuk i mungojnë asetet kulturore: Kalaja e Kaninës, rrënojat e Orikumit dhe Kalaja e Porto Palermos janë thesarë të çmuar të historisë shqiptare. Por, këto monumente janë gjithnjë e më shumë të pambrojtura, të pambikëqyrura dhe në shumë raste, të pastrukturuara për vizitorët. Rrugët e vështira për t’i arritur, mungesa e sinjalistikës, dhe degradimi fizik i strukturave janë simptoma të një moskujdesi afatgjatë. Raportet e medias lokale theksojnë se edhe kur bëhen restaurime, ato shpesh kryhen pa standardet që ruajnë autenticitetin historik të objekteve.

Lezhë: Kulla që flasin për shekuj – por kush i dëgjon?

Në Lezhë, një prej monumenteve më të rëndësishme të zonës është Kulla 200-vjeçare e Zekajve. Kjo kullë, e shpallur monument kulture, qëndron sot në rrezik shembjeje, me çatinë e dëmtuar dhe muret që kanë filluar të çahen. Mungesa e ndërhyrjes nga institucionet ka bërë që vetë banorët të ndërhyjnë për ta shpëtuar me mjete rrethanore. Është një realitet i trishtë ku trashëgimia kulturore mbijeton më shumë falë kujdesit individual sesa politikave shtetërore.

Berat: Një UNESCO në rrezik të permanent

Berati është qyteti simbol i trashëgimisë së mbrojtur, me lagjet Mangalem dhe Gorica që ofrojnë një pamje të rrallë të arkitekturës osmane dhe kristiane shqiptare. Por, pasuria e UNESCO-s nuk e ka mbrojtur qytetin nga ndërhyrjet e gabuara dhe harresa në periferitë historike. Restaurime me beton, ngjyrosje të papërshtatshme dhe mungesë kontrolli kanë ndryshuar pamjen e disa objekteve të çmuara. Në fshatin Vërtop, Kisha e Shën Thanasit është shembur gjatë komunizmit dhe ende sot nuk ka asnjë nismë për rivendosjen e saj si simbol kulture.

Gjirokastër: Gurët që po bëhen pluhur

Gjirokastra, qyteti i gurtë, një tjetër pasuri e mbrojtur nga UNESCO, përballet me paradoksin e promovimit ndërkombëtar dhe braktisjes vendase. Shumë shtëpi tradicionale të qytetit janë të pabanuara dhe në gjendje të rëndë strukturore. Kalaja ikonike përballet me probleme rrëshqitjeje të terrenit, ndërsa rrugët me kalldrëm po degradojnë pa asnjë restaurim. Problemi thelbësor është mungesa e një vizioni afatgjatë për menaxhimin e këtij thesari urban, ku historia mund të kthehej në burim të ardhurash, por po zëvendësohet me kioskë turistike.

Korçë, Apoloni, Himarë – harresa në formën më të pastër

Në Korçë, disa kisha të vjetra janë në prag të kolapsit për mungesë të fondeve. Rrënojat e Apolonisë, dikur një qytet i lavdishëm ilir e romak, vizitohen sot nga turistë që e kanë të vështirë të kuptojnë kontekstin për shkak të mungesës së guidave apo tabelave informuese. Ndërsa në Himarë, Shpella e Ciklopit – e shpallur monument kulture që prej vitit 1963 – rri e fshehur dhe pa qasje të mirë për vizitorët, një tjetër pasuri arkeologjike që zhduket në heshtje.

E ardhmja e një trashëgimie të braktisur

Këto janë vetëm disa nga qindra rastet që dëshmojnë për një krizë të thellë në menaxhimin e trashëgimisë kulturore në Shqipëri. E ardhmja e monumenteve tona nuk është vetëm çështje estetike apo turistike – ajo lidhet drejtpërdrejt me mënyrën se si e kuptojmë historinë tonë, identitetin tonë dhe rolin që këto vlera luajnë në shoqërinë moderne.

Në një kohë kur Europa investon në ruajtjen e çdo guri me histori, Shqipëria po humbet thesare të pazëvendësueshme. Është koha për t’u ndalur dhe për të bërë një zgjedhje: të vazhdojmë të ndërtojmë mbi rrënojat e kujtesës, apo të investojmë në to si bazë e një kulture që nuk vdes./ alfapress.al